Η εισήγησή μου στους μαθητές που διακρίθηκαν στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό για τον Λευκάδιο Χερν

Στο πάνελ η κ. Γιούλη, η κ. Κοψιδά-Βρεττού κι εγώ

Φωτογραφία: Δημήτρης Βλάχος

Είμαι η Τέτη Σώλου. Είμαι συγγραφέας, μεταφράστρια και εικονογράφος. Ενδεχομένως κάποιοι από σας έχετε μεγαλώσει με βιβλία που έχω εικονογραφήσει. Όταν μου λένε τα παιδιά «Έχουμε μεγαλώσει με τα βιβλία σας», μου δίνουν πολύ μεγάλη χαρά. Αυτά για μένα.

Θα ήθελα να προσεγγίσουμε κάποιες πλευρές της προσωπικότητας και του έργου του Λευκάδιου Χερν που είναι οδηγοί για τον άνθρωπο που ξεκινάει τη ζωή του ή που κάνει καινούργιο ξεκίνημα.

Υποθέτω ότι οι περισσότεροι πια ξέρουμε τα βασικά βιογραφικά του στοιχεία. Ο Λευκάδιος Χερν γεννήθηκε εδώ, στη Λευκάδα. Η Ευρώπη είναι η ήπειρος που τον γέννησε, τον ανάθρεψε και κατόπιν τον έδιωξε. Η παιδική του ηλικία είναι τραυματική. Έχει όμως το εξής ατού. Μορφώνεται πολύ και συστηματικά. Σπουδάζει στη Γαλλία και στην Αγγλία. Επειδή μεγαλώνει σαν ορφανός, ενώ έχει και τους δύο γονείς του, βρίσκει καταφύγιο στα βιβλία. Τα βιβλία γίνονται για τον Χερν και μάνα και πατέρας και αδέρφια και συγγενείς. Μέσα από τα βιβλία ανακαλύπτει το αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Το ανακαλύπτει και το κατακτά μόνος του.

Αυτό είναι το πρώτο σημείο που θέλω να σταθούμε. Ο Χερν μελετάει. Και μελετάει... κόντρα. Κόντρα στην καθολική εκπαίδευση, κόντρα στη συντηρητική κοινωνία της μέσης αστικής ιρλανδικής τάξης και κόντρα στο συντηρητικό περιβάλλον του. Ανακαλύπτει καινούργια πράγματα και αποκτάει ελληνική παιδεία. 

Όταν τα χρήματα των σπουδών τελειώνουν, με τον θάνατο του πατέρα του και μία περιουσιακή απάτη, κάποιος του δίνει ένα εισιτήριο χωρίς επιστροφή για την Αμερική.

Στην Αμερική φτάνει πολύ φτωχός και πολύ προδομένος γιατί του έχουν στερήσει την πατρική του περιουσία. Τα δύσκολα χρόνια δεν έχουν τελειώσει. Στην Αμερική εγκαταλείπει το όνομα Πατρίκιος. Ξέρουμε ότι έχει βαφτιστεί Πατρίκιος Λευκάδιος Χερν. Εγκαταλείποντας το ιρλανδικό όνομα Πατρίκιος εγκαταλείπει ό,τι σημαίνει αυτό, δηλαδή όλον τον πικρό ιρλανδικό κύκλο. Με εφόδια τη μόρφωσή του, την παιδεία του, το αρχαίο ελληνικό πνεύμα που έχει μόνος του κατακτήσει, γίνεται πολίτης του κόσμου. Ο Λευκάδιος Χερν! Το όνομα Λευκάδιος τον συνδέει με την Ελλάδα, που είναι η μητρική γη, και με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα.

Από τη Νέα Υόρκη πηγαίνει στο Σινσινάτι. Ζει πάρα πολύ φτωχά κάνοντας οποιαδήποτε εργασία για να εξοικονομήσει τα προς το ζην. Ξέρουμε ότι έμπαινε σε βιβλιοθήκες για να διαβάσει και να ζεσταθεί. Το όραμά του στάθηκε πολύ δυνατότερο από το κρύο, την πείνα, την έλλειψη στέγης και την εξαθλίωση. Όταν δοκιμάστηκε και μ' αυτόν τον τρόπο, η τύχη του χαμογέλασε προσφέροντάς του μία εργασία ως διορθωτή κειμένων. 

Εδώ θα πρέπει να σας πω ότι ο Λευκάδιος Χερν εμφανίζεται στις φωτογραφίες πάντα με το δεξί προφίλ και αυτό γιατί το αριστερό του μάτι είναι τελείως κατεστραμμένο. Έχει μια δυσμορφία που τον κάνει διαφορετικό, που του δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα. Εκτός από τις φοβίες και τα φαντάσματα, κατάλοιπα της συντηρητικής και απάνθρωπης ανατροφής, είχε πρόβλημα και στην εμφάνιση και στην όραση. Στο Σινσινάτι, λοιπόν, γίνεται διορθωτής κειμένων μ' ένα μάτι και αυτό μυωπικό. Για να διορθώσει και να γράψει κολλάει τη μύτη του στο χαρτί.

Η διόρθωση κειμένων είναι η αρχή. Του δίνει ένα εφαλτήριο. Έχει ταλέντο και πάθος και αρχίζει να γράφει στις εφημερίδες. Δεν είναι ένας απλός συντάκτης. Ανακαλύπτει θέματα σύμφωνα με την ευαισθησία που έχει να αντιλαμβάνεται τη διαφορετικότητα. Τα θέματά του είναι οι μαύροι, οι μειονότητες και οι απόκληροι της ζωής, μύθοι και θρύλοι διάφορων τόπων και λαών. Τα κείμενά του κάνουν αίσθηση.

Μαζί με τον Χένρι Φαρνι, που έγινε αργότερα μεγάλος ζωγράφος της αμερικάνικης δύσης, βγάζουν ένα εβδομαδιαίο εικονογραφημένο περιοδικό που γράφουν και εικονογραφούν οι ίδιοι. Ο Λευκάδιος Χερν είναι πολύ ικανός σκιτσογράφος.

Δεν πρέπει να ξεχάσω να σας πω ότι στο Σινσινάτι ο Χερν παντρεύεται. Αυτός είναι ένας σταθμός της ζωής του που θα ήθελα να έχετε υπόψη σας. Δημιουργεί μια σχέση και φτάνει μέχρι τον γάμο. Η σχέση είναι με μία έγχρωμη. Είναι ένα σκάνδαλο κόντρα στον νόμο, κόντρα στα ήθη της εποχής, αλλά δεν θα σταθούμε εκεί. Είναι μία σχέση που δεν του αρμόζει. Θα τον έβαζε σ' έναν κόσμο αταίριαστο και σε μία περιπέτεια επικίνδυνη, και που ίσως να του στερούσε αυτό που εμείς απολαμβάνουμε σήμερα.

Η σχέση αυτή τελειώνει. Παίρνει διαζύγιο και βρίσκεται στη Νέα Ορλεάνη, όπου ανακαλύπτει έναν κόσμο διαφορετικό και πολύχρωμο, γιατί η Νέα Ορλεάνη είναι πολύ διαφορετική από την υπόλοιπη Αμερική. Από τις βιογραφίες του μαθαίνουμε ότι έχει κάνει διάφορα ταξίδια. Ενδεχομένως έχει πάει και στην Κούβα. Ο κ. Ευσταθίου μου είπε ότι όταν βρισκόταν στον Παναμά, πούλησε το ρολόι του για να κάνει ένα ταξίδι. Πιστεύω πως στην περίοδο της Αμερικής ο Χερν αναζητούσε έναν τόπο που να του αρέσει για να στεριώσει.

Στη Νέα Ορλεάνη για πρώτη φορά εκδίδονται βιβλία του. Δεν έχουν τα θέματα που γνωρίζουμε. Έχουν να κάνουν με την κουζίνα, με συλλογή κρεολικών παροιμιών... Τέσσερα βιβλία.

Φεύγει για τις Δυτικές Ινδίες απεσταλμένος του περιοδικού Harper's, στο οποίο δημοσιεύει σαν ανταποκριτής. Και κάπου εδώ κλείνει ο κύκλος της Αμερικής, ο κύκλος της αναζήτησης. Επιστρέφει στη Νέα Υόρκη και ύστερα από λίγο φεύγει για την Ιαπωνία.

Το 1890 φτάνει στην Ιαπωνία. Διαβάζοντας τις βιογραφίες του κουράστηκα πολύ για να καταλάβω τι εννοούσαν, όταν έλεγαν ότι δίδασκε αγγλική φιλολογία. Στο Ματσούε, που ήταν ο πρώτος τόπος που εγκαταστάθηκε, εργάστηκε ως δάσκαλος της αγγλικής γλώσσας.
Ένας φόβος που είχαν οι Ιάπωνες και τον έχουν ακόμα είναι μήπως τα παιδιά μαθαίνοντας αγγλικά απομακρυνθούν από την ιαπωνική παράδοση. Ο Λευκάδιος Χερν προσπαθούσε να τους κάνει να προσδιορίσουν την εθνική τους ταυτότητα μέσα από τη γνώση της παράδοσης. «Γνωρίστε την παράδοσή σας». Αυτό είναι ένα ελληνικό στοιχείο που είχε ο Λευκάδιος Χερν, γιατί δεν ξέρω ποιος άλλος λαός σ' αυτή τη γη μπορεί να πηγαίνει μπροστά κοιτώντας πίσω, όπως οι Έλληνες. 

Στο Ματσούε περνάει δεκαπέντε υπέροχους μήνες, γιατί ενώ η Ιαπωνία ολόκληρη αλλάζει και όλοι οι παλιοί θεσμοί καταργούνται, στο Ματσούε οι θρύλοι είναι ακόμα ζωντανοί. Και ο Λευκάδιος Χερν αγαπάει καθετί παλιό. Στο Ματσούε παντρεύεται και δημιουργεί οικογένεια. Κάνει τον πρώτο του γιο, τον Καζούο, που είναι η μεγάλη του αδυναμία. Έχει γράψει: «Κανείς δεν ξέρει τι είναι η ζωή μέχρι να αποκτήσει παιδί και να το αγαπήσει. Τότε όλο το σύμπαν αλλάζει και τίποτα δεν είναι πια όπως πριν». 

Στην Ιαπωνία αλλάζει το όνομά του. Υιοθετείται από την οικογένεια της συζύγου του και γίνεται Κοϊζούμι Γιακούμο. Οι λόγοι που επέβαλαν αυτή την αλλαγή ήταν η αγάπη και η αφοσίωση στην οικογένειά του. Έπρεπε να τακτοποιήσει τα νομικά ζητήματα τα σχετικά με την περιουσία του. Έγραψε σε μία επιστολή: «Έτσι, όταν πεθάνω, ο πρόξενος δεν θα μπορέσει ν' αγγίξει αυτά που ανήκουν στους δικούς μου ανθρώπους. Τα υπόλοιπα είναι σιωπή».

Συνεργάζεται με αμερικάνικη εφημερίδα και γράφει άρθρα για την Ιαπωνία. Τα άρθρα έγιναν βιβλίο. Το «Ματιές στην άγνωστη Ιαπωνία» διδασκόταν  στα  σχολεία της Ιαπωνίας για δεκαετίες. Ακόμα όμως ο Χερν δεν είναι ο συγγραφέας που γνωρίζουμε.

Τέσσερα χρόνια μετά την εγκατάστασή του στην Ιαπωνία φτάνει στο Τόκυο. Σιχαίνεται το Τόκυο, γιατί είναι μια πολυάνθρωπη πολύβουη πόλη. Το αποκαλεί αηδιαστικό και το παρομοιάζει με κόλαση. Γράφει: «Δύσκολο να μπορέσει κανείς αναλογιστεί την τέχνη, το χρόνο ή την αιωνιότητα μέσα σ’ αυτό το κομφούζιο και στα απόβλητα. Το ιερό πνεύμα των ποιητών δεν κατοικεί στο Τόκυο. Σ’ αυτό το απαίσιο Τόκυο είμαι σαν τον τζίτζικα, κλεισμένος σε κλουβί και δεν μπορώ να τραγουδήσω».
Εκεί όμως αρχίζει η πιο λαμπρή και γόνιμη συγγραφική περίοδος. Συγχρόνως γίνεται καθηγητής αγγλικής φιλολογίας στο Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο του Τόκυο.

Πολιτικά βρισκόμαστε στην εποχή Μεϊτζί, την εποχή των αλλαγών. Κάθε τι παλιό χάνεται και δίνει τη θέση του σ' αυτά που συνθέτουν τη σύγχρονη Ιαπωνία. Ο Χερν αγαπάει τα παλιά πράγματα και αυτά μας παρουσιάζει μέσα από το έργο του. 

Έχει σημασία να δούμε πώς δουλεύει. Δεν γνωρίζει ιαπωνικά. Ένας παλιός του μαθητής από το Ματσούε, τον οποίο έχει προσλάβει ως γραμματέα, συγκεντρώνει για λογαριασμό του κείμενα από παλιά βιβλία. Αυτό το υλικό ο Χερν το επεξεργάζεται με τη βοήθεια της συζύγου του. Της δίνει να διαβάσει τις ιστορίες και κατόπιν ζητά να του τις αφηγηθεί, αφού τις έχει αφομοιώσει. Της έλεγε: «Δεν θέλω να μου τις διαβάζεις από το βιβλίο. Προτιμώ τις δικές σου λέξεις και φράσεις. Διαφορετικά δεν μου κάνει».

Ήταν κατ' εξοχήν μοναχικός μέχρι σημείου εκκεντρικότητας. Κλεινόταν στο γραφείο του και ζούσε στον κόσμο των γραπτών του και της φαντασίας του.

«Γιατί δεν κάνεις κάτι για να διασκεδάσεις, αντί να κλείνεσαι στο γραφείο σου και να γράφεις;», τον παρότρυνε.
«Ξέρεις καλά ότι η μόνη ψυχαγωγία μου είναι να σκέφτομαι και να γράφω. Αν έχω κάτι να γράψω, ποτέ δεν κουράζομαι. Όταν γράφω, τα ξεχνάω όλα. Παρακαλώ, πες μου μερικές ιστορίες», της απαντούσε.

Μαθαίνοντας τη ζωή του Λευκάδιου Χερν είχα την απορία τι είδους προσωπικότητα ήταν. Η τραυματική παιδική ηλικία, τα φαντάσματα και οι φοβίες που κουβαλούσε, διάφορες εκδηλώσεις της εκκεντρικότητάς του που αφηγήθηκε η σύζυγός του στο βιβλίο της... Όλα αυτά με προβλημάτιζαν, αλλά δεν έβρισκα μια ικανοποιητική απάντηση. Εκτός αν ήταν... Η εισήγηση της Ευτέρπης Ρίζου έλυσε την απορία μου. Τον επιστημονικό όρο θα μας τον πει η ίδια σε λίγο. Ο Χερν ήταν μια διαταραγμένη προσωπικότητα. Η πάθηση δεν εκδηλώθηκε. Για την ακρίβεια δεν εκδηλώθηκαν τα συμπτώματα, γιατί η έντονη συγγραφική δραστηριότητά του δεν τα άφησε ποτέ να εκδηλωθούν. Η δημιουργικότητα ήταν ο γιατρός του.

Ο Λευκάδιος Χερν δεν γνώρισε παρακμή. Στα 54 χρόνια του «χωρίς κανέναν πόνο και μ’ ένα χαμόγελο στα χείλη έπαψε να είναι άνθρωπος αυτού του κόσμου».

Τα έργα που μας άφησε σας προτρέπω να τα βάλετε στη βιβλιοθήκη σας. Τώρα έχουν αρχίσει να εκδίδονται ολοκληρωμένα έργα του Χερν και στην Ελλάδα. Έχω την τιμή να έχω μεταφράσει το Κοττό, που ήδη κυκλοφορεί. Σε λίγες μέρες πρόκειται να εκδοθούν άλλα δύο: το Ιαπωνικό Μωσαϊκό και το Καϊντάν.

Ξέρω ότι πολλοί θα σας εκφράσουν συγχαρητήρια για την επιτυχία σας, για τη βράβευσή σας. Ανάμεσα σ' αυτούς κι εγώ. Κάποιοι θα σας εκφράσουν επιζήμια συγχαρητήρια. Κλείστε  τ' αυτιά σας. Μπορεί να μην σας εκφράσουν συγχαρητήρια άνθρωποι που θα θέλατε. Αγνοήστε τους.

Θα ήθελα τελειώνοντας, αν μου επιτρέπετε, να σας δώσω  μία συμβουλή με τα λόγια ενός μεγάλου παλιού ηθοποιού, του Θάνου Κωτσόπουλου, ο οποίος απευθυνόμενος στους  νέους ηθοποιούς είχε πει: «Η επιτυχία είναι ο κίνδυνος των κινδύνων στη νεότητα. Όταν αυτή έρθει, πρέπει να αντιμετωπιστεί με σκληρή αυτοκριτική και με θηριώδη εργατικότητα, γιατί αλλιώς μπορεί να βουλιάξεις μέσα στις προσφερόμενες ευκαιρίες και να χαθείς».

Τέτη Σώλου
Λευκάδα, 10 Μαΐου 2014